Giới chức Trung Quốc đang tích cực áp dụng hàng loạt biện pháp nhằm giảm thiểu thiệt hại môi trường do khai thác tràn lan đất hiếm gây ra. Một trong số đó là dỡ bỏ nhà máy tinh luyện tại Bao Đầu và xây dựng lại ở khu liên hợp khai thác tại sa mạc Gobi, nơi chứa đến một nửa sản lượng đất hiếm của thế giới, hay giành lại quyền kiểm soát các huyện có hoạt động khai thác đất hiếm từ tay giới chức địa phương, sau khi phát hiện tình trạng khai thác quá mức và trái phép kim loại này.
Tuy nhiên, những việc làm này đang bị giới quan sát nhận định là nhằm tránh bị thua kiện tại Tổ chức Thương mại quốc tế (WTO), dù Trung Quốc luôn phủ nhận khả năng trên. Giới phân tích cho rằng Trung Quốc liệt kê những tác hại về môi trường gây ra bởi ngành công nghiệp đất hiếm trong Sách Trắng chỉ nhằm hợp lý hóa việc hạn chế xuất khẩu.
Trung Quốc là nước thống trị thị trường sản xuất đất hiếm trên thế giới. Trên thực tế, 7 năm trước, họ đã lặng lẽ, đơn phương áp thuế và hạn ngạch xuất khẩu đất hiếm hàng năm. Sau đó, nước này dần tăng thuế và giảm xuất khẩu trong các năm sau, từ từ nắm quyền điều tiết nguồn cung với các nhà sản xuất ở nước ngoài.
Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm với lý do bảo vệ môi trường. Ảnh: NYT |
Trung Quốc khẳng định đây là việc cần thiết để bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, cả Mỹ, Liên minh châu Âu (EU) và Nhật Bản đều phản đối mức thuế và hạn ngạch của nước này tại WTO. Họ cho rằng Trung Quốc chẳng hề hạn chế tiêu dùng đất hiếm trong nước.
Họ tạo nguồn cung phong phú cho các hãng nội địa sản xuất linh kiện laptop, bóng đèn huỳnh quang, turbin gió và ôtô điện. Một số công ty phương Tây và Nhật Bản đã phải chuyển nhà máy tới Trung Quốc để bảo đảm có thể tiếp cận đất hiếm, New York Times cho biết.
Ban Hội thẩm của WTO sẽ gửi dự thảo tới Trung Quốc và các nước có liên quan trong tuần này, cho phép nêu những gợi ý thay đổi trước khi WTO đưa ra quyết định cuối cùng vào ngày 21/11 tới. Cả bên thắng kiện và thua kiện đều có quyền nộp đơn lên bộ phận kháng cáo của WTO để có phán quyết xứng đáng hơn.
Tuy nhiên, sau ba năm thị trường đất hiếm thế giới xáo trộn và 19 tháng sau khi vụ kiện lên WTO được lập hồ sơ, quyết định tới đây có thể không tạo nên khác biệt lớn với ngành công nghiệp này. Dù vậy, nó có thể thúc giục Trung Quốc bắt tay vào xử lý những tác hại môi trường nghiêm trọng, các giám đốc doanh nghiệp và quan chức ngành đất hiếm cho biết.
Giới quan sát cho rằng Trung Quốc sẽ thua kiện và tuân thủ bằng cách bỏ quota và thuế xuất khẩu. Tuy nhiên, những thay đổi này có thể không tạo nên khác biệt lớn, bởi từ nhiều năm qua, Trung Quốc đã buộc các công ty trong nước phải sáp nhập. Vì thế 99% đất hiếm qua tinh chế hợp pháp của nước này chỉ được sản xuất bởi 10 công ty, tất cả đều do Chính phủ quản lý ở mức độ khác nhau.
Tuy nhiên, việc hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc đã trở nên ít quan trọng hơn trong vài năm qua. Đó là do các mỏ đất hiếm thay thế ở Mỹ và Australia đã đi vào sản xuất, làm giảm thị phần của Trung Quốc từ 95% sản lượng toàn cầu ba năm trước xuống 85% hiện tại. Các công ty cũng biết cách sử dụng đất hiếm hiệu quả hơn, đặc biệt với những loại đắt đỏ.
Nếu Trung Quốc tăng giá đất hiếm quá nhanh, họ sẽ phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các hãng sản xuất khác như Molycorp (Mỹ) và Lynas (Australia). Molycorp đã mở lại một mỏ ở California, còn Lynas đang khai thác đất hiếm tại Tây Australia để đem sang Malaysia tinh chế.
Khánh Lynh