TĐSL nằm trên hệ thống năng lượng sông Đà, được xây dựng nhằm đáp ứng 3 mục tiêu: điện năng; chống lũ, cấp nước; thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội cả vùng Tây Bắc. Xét về thời điểm, ngay từ bây giờ phải chuẩn bị nguồn điện mới nhằm đáp ứng nhu cầu điện năng cả khu vực tăng mỗi năm 12%.
Báo cáo của Chính phủ về Dự án TĐSL đưa ra 3 phương án: Sơn La cao (mực nước 265 m), Sơn La thấp (215 m), Sơn La nhỏ (công trình Sơn La quy mô nhỏ cùng Thủy điện Lai Châu). Trong quá trình nghiên cứu tiền khả thi dự án, đã 4 lần các cơ quan chức năng có ý kiến khác nhau về hướng ưu tiên nghiên cứu (trong đó đã hai lần đề nghị phương án Sơn La thấp). Ở mỗi phương án còn nghiên cứu áp dụng hình thức 2 hay 3 bậc thang (mỗi điểm đặt một nhà máy thủy điện).
Mỗi phương án nói trên tác động trên nhiều phương diện: Về mặt xã hội (mất đất, hủy hoại môi sinh, ảnh hưởng đến các di tích lịch sử, văn hóa ở khu vực lòng hồ, các vấn đề về di dân), môi trường (ngập nước, biến đổi đa dạng sinh học, cân bằng sinh thái...), ảnh hưởng về an ninh, quốc phòng khu vực Tây Bắc và thu được hiệu quả kinh tế tổng hợp (năng lượng điện, huy động vốn, chỉ số lợi nhuận...). Tuy vậy, theo đánh giá của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, báo cáo của Chính phủ chưa đưa ra được một bộ tiêu chuẩn nào để đánh giá cho dự án đa mục tiêu này, dễ dẫn đến việc nghiên cứu chỉ nhằm tối ưu cho một tiêu chí. Hơn nữa, 3 phương án chưa được tính toán tiền khả thi ở mức như nhau để tạo căn cứ lựa chọn khách quan.
Tiêu chí |
Sơn La cao |
Sơn La thấp |
Sơn La nhỏ |
Mức đầu tư |
70.575 tỷ đồng |
44.526 tỷ đồng |
62.478 tỷ đồng |
Công suất |
3.600MW |
2.400MW |
3.280MW |
Dung tích hồ |
25,4 tỷ m3 |
9,2 tỷ m3 |
chưa có số liệu |
Số dân di dời |
72.238 |
96.576 |
53.464 |
Đất ngập (ha) |
44.702 |
22.519 |
26.689 |
Phương án di dân phải hoàn thiện trước tiên
Đại biểu Trần Thị Tâm Đan đặc biệt lo lắng cho công tác tái định cư dân khi thực hiện Dự án TĐSL. Số người phải di chuyển nhiều nhất từ trước đến nay. Đây là vấn đề cực kỳ quan trọng, ảnh hưởng lớn đến xã hội vùng Tây Bắc, là vấn đề nhạy cảm quốc tế. Bài học từ Thủy điện Thác Bà, Hòa Bình, Yaly cho thấy chúng ta chưa bao giờ thực hiện tốt vấn đề này. Thủy điện Hòa Bình cắt băng khánh thành từ năm 1994 sau nhiều năm xây dựng, nhưng đến nay đời sống của người dân sau tái định cư vẫn còn gặp nhiều khó khăn.
Việc di dân, tái định cư cho các hộ dân các tỉnh Lai Châu, Sơn La khỏi vùng lòng hồ bị ngập chiếm sự quan tâm đặc biệt của đại biểu QH. Theo phương án Sơn La cao, tổng số hộ dân phải di dời là 24.670 hộ; nếu xây theo phương án thấp thì số hộ dân phải di dời 18.200 hộ. Dự kiến, Nhà nước sẽ chi 5.000 USD/người.
Ông Hoàng Văn Hoan cho rằng phương án di dân phải được làm trước, chỉ khi tính hoàn tất mọi mặt mới có thể thực hiện dự án. Ngoài ra, bài toán kinh tế - xã hội hạ du cũng phải được tính đến (công trình Hòa Bình không tính đến yếu tố này, hậu quả người dân phía dưới cửa đập bị ảnh hưởng bởi việc điều tiết nước của nhà máy thủy điện).
An toàn phải đặt lên hàng đầu
Yêu cầu tuyệt đối an toàn công trình được tất cả các đại biểu tán thành phải là yếu tố mấu chốt nhất, trong khi báo cáo của Chính phủ chưa nghiên cứu đúng mức, còn rời rạc. Nếu Dự án TĐSL được tiến hành thì phía trên thượng lưu đồng bằng Bắc Bộ sẽ hình thành những hồ lớn, chứa hàng chục tỷ m3 nước. Sự cố nếu xảy ra ở TĐSL sẽ gây hiệu ứng vỡ hồ Hòa Bình, quét sạch vùng hạ du. Đặc biệt, theo ông Đỗ Quốc Sam, đập bê tông đặc trọng lực dự kiến áp dụng cho TĐSL không phải là hình thức lý tưởng để kháng chấn. Về nội dung này, báo cáo của Chính phủ có đưa thông tin thiếu chính xác: Trên thế giới chưa có đập bê tông trọng lực nào bị vỡ, thế nhưng thực tế đã có trường hợp đập bê tông trọng lực ở Thạch Cương (Đài Loan) bị vỡ trong trận động đất tháng 9/1999.
Yếu tố trắc địa được nhà chuyên môn Nguyễn Thị Kim Thoa đặc biệt lo ngại. Theo bà, bản thân các nhà nghiên cứu cũng không loại trừ khả năng động đất cấp 8 ở vùng xây dựng công trình. Tất cả các kết quả khảo sát đều khẳng định TĐSL nằm ở vùng có cấu trúc kiến tạo rất phức tạp luôn tiềm ẩn 2 sự cố: biến dạng gây rò rỉ mất nước hồ chứa, hoặc chuyển động kiến tạo đột ngột dẫn tới động đất tự nhiên và động đất kích thích. Nhiều nhà khoa học có ý kiến rằng các điểm nứt gãy địa chất có nguy cơ gây động đất chỉ nằm cách công trình 6-32 km. Thế nhưng công tác nghiên cứu ở Pa Vinh II (xã Ít Ong, Mường Tè, Lai Châu, nơi dự định xây đập) lại không sử dụng các phương tiện hiện đại để lấy kết quả...
Cần chú trọng các mục tiêu tổng hợp
Đại biểu Đỗ Quốc Sam và Nguyễn Cảnh Dinh đặc biệt nhấn mạnh yêu cầu đáp ứng biểu đồ điện năng. Phương án nhiều bậc thang (3 hoặc tới 4 bậc thang theo phương án của Hội Thủy lợi Việt Nam) có thể đáp ứng nhu cầu điện năng sớm (vì sẽ xây các nhà máy thủy điện quy mô vừa ở từng bậc thang), việc đầu tư có thể rải từ từ phù hợp với điều kiện kinh tế (cơ cấu vốn chung khoảng 70% trong nước, 30% vốn ngước ngoài). Ngoài ra, phương án này còn thuận lợi hơn về tiêu chí an ninh quốc phòng, hạn chế tình trạng chia cắt vùng Tây Bắc. Với phương án Sơn La thấp, tính rủi ro sẽ thấp hơn Sơn La cao.
Một số tiêu chí như yêu cầu nước nông nghiệp, đáp ứng yêu cầu chống lũ, theo các đại biểu là chưa thực tế. Bộ NN&PTNT đưa con số 34,5 tỷ m3 nước dùng cho đồng bằng Bắc Bộ. Nhiều chuyên gia thẩm định và nhà tư vấn nước ngoài cho rằng con số này không có cơ sở và cao hơn rất nhiều so với thực tế. Còn theo ông Dinh, yêu cầu chống lũ 1.000 năm (lũ lớn ở xác xuất 0,1%) là quá cao và lãng phí, vì để như vậy sẽ phải xây hồ lớn, trong khi không phải lúc nào cũng có nhiều nước để tận dụng dung tích thiết kế.
Theo dự kiến, Quốc hội sẽ có nghị quyết về chủ trương đầu tư xây dựng TĐSL. Vấn đề quy mô của công trình (phương án cao hay thấp, bao nhiêu bậc) và vị trí công trình sẽ được Chính phủ tiếp tục nghiên cứu, trình Quốc hội quyết định vào kỳ họp sau. Trên cơ sở nghị quyết này, Chính phủ chuẩn bị các điều kiện ngay từ cuối năm 2001 để có thể đến năm 2004-2005 khởi công công trình chính.
Sáng nay, Quốc hội sẽ thực hiện phần công việc quan trọng: công tác nhân sự. Theo kế hoạch, Quốc hội sẽ bầu chủ tịch mới, thay Chủ tịch Nông Đức Mạnh. Các vị trí khuyết như Bộ trưởng Văn hóa - Thông tin (ông Nguyễn Khoa Điềm vừa được bầu vào Bộ Chính trị, hiện là Trưởng Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương), Chủ nhiệm Ủy ban Thể dục Thể thao (miễn nhiệm ông Hà Quang Dự theo đề nghị của Chính phủ)... Về vị trí Chủ tịch Quốc hội, Bộ Chính trị đề cử ông Nguyễn Văn An, Trưởng ban Tổ chức Trung ương Đảng.
Nghĩa Nhân